Bảo tàng Hồ Chí
Minh - chi nhánh TP. Hồ Chí Minh hiện tọa lạc tại số 1 Nguyễn Tất Thành, Phường
12, Quận 4. Đây là một trong những đơn vị sự nghiệp thuộc Sở Văn hoá, Thể thao
và Du lịch TP. Hồ Chí Minh, đồng thời cũng là một chi nhánh nằm trong Hệ thống
các Bảo tàng và Di tích lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh trong cả nước.
Bảo tàng đặt
trong ngôi nhà trước đây là trụ sở của Tổng Công ty Vận tải Hoàng đế
(Messageries Impériales) - một trong những công trình đầu tiên do thực dân Pháp
xây dựng sau khi chiếm được Sài Gòn. Ngôi nhà được xây dựng từ giữa năm 1862 và
hoàn thành vào năm 1863 với lối kiến trúc phương Tây nhưng trên nóc nhà gắn hai
con rồng châu đầu vào mặt trăng theo mô típ "Lưỡng long chầu nguyệt"
- một kiểu trang trí quen thuộc của đình chùa Việt Nam. Với kiểu kiến trúc độc
đáo đó nên trụ sở của Tổng Công ty Vận tải Hoàng đế (Hotel des Messageries
Impériales) còn được gọi là Nhà Rồng và bến cảng cũng mang tên là Bến cảng Nhà
Rồng. Năm 1870, Công ty Vận tải Hoàng đế (Hotel des Messageries Impériales) đổi
thành công ty Vận tải Hàng hải (Messageries Maritimes) nhưng nhiệm vụ và phạm
vi hoạt động không thay đổi. Công ty đã thay thế mặt trăng trên nóc nhà bằng
biểu tượng của công ty, đó là: vương miện, mỏ neo và đầu ngựa; chính vì vậy
công ty còn được gọi là hãng Đầu Ngựa.
Năm 1955, sau
khi thực dân Pháp thất bại ở Việt Nam, thương cảng Sài Gòn trong đó có Nhà Rồng
được chuyển giao cho chính quyền miền Nam Việt Nam quản lý. Họ đã cho tu bổ lại
mái ngôi nhà và thay thế hai con rồng cũ bằng hai con rồng khác với tư thế quay
đầu ra. Năm 1965, ngôi Nhà Rồng do quân đội Mỹ sử dụng làm trụ sở của Cơ quan
Tiếp nhận viện trợ quân sự Mỹ. Năm 1975, sau ngày đất nước thống nhất, Nhà Rồng
- biểu tượng của cảng Sài Gòn thuộc Cục đường biển Việt Nam quản lý.
Một sự kiện có
ý nghĩa đặc biệt liên quan đến cảng Sài Gòn và thành phố Hồ Chí Minh đó là vào
ngày 5/6/1911, Bác Hồ (lúc bấy giờ lấy tên là Văn Ba) đã xuống tàu Amiral
Latouche Tréville từ bến cảng Sài Gòn, để đi ra nước ngoài tìm đường cứu nước.
Người đã đi qua Pháp và nhiều nước với nhiều châu lục khác nhau, để sau 30 năm
trở lại đất nước, trực tiếp lãnh đạo nhân dân Việt Nam đứng lên giải phóng dân
tộc thoát khỏi ách thống trị của chủ nghĩa thực dân, đế quốc giành độc lập
thống nhất Tổ quốc.
Để ghi nhớ sự
kiện trên, sau ngày đất nước thống nhất, ngôi Nhà Rồng được giữ lại làm Di tích
lưu niệm về Chủ tịch Hồ Chí Minh theo Quyết định số 1315/QĐ-UB, ngày 7/9/1979,
của Ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh. Nhân kỷ niệm 10 năm ngày mất của
Người - nơi đây đã mở cửa đón khách tham quan phần trưng bày về "Sự nghiệp
tìm đường cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh (1890 - 1945)". Sau hơn 10 năm
hoạt động, đến ngày 30/10/1995, Ủy ban Nhân dân TP.Hồ Chí Minh ra quyết định số
7492/QĐ-UB-NCVX chuyển "Khu lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh" thành
"Bảo tàng Hồ Chí Minh - chi nhánh TP. Hồ Chí Minh". Bảo tàng có nhiệm
vụ nghiên cứu sưu tầm, bảo quản, trưng bày, tuyên truyền về cuộc đời và sự
nghiệp cách mạng vĩ đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh trên cơ sở các tư liệu, hiện
vật của Bảo tàng; đặc biệt nhấn mạnh đến sự kiện Bác Hồ ra đi tìm đường cứu
nước và tình cảm sâu nặng của Bác Hồ đối với nhân dân miền Nam và tình cảm kính
yêu của nhân dân miền Nam đối với Bác Hồ.
Bên cạnh hoạt
động tuyên truyền giáo dục rộng rãi nhằm làm cho tư tưởng, tấm gương đạo đức Hồ
Chí Minh đi sâu vào quần chúng nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, Bảo tàng còn
phối hợp và liên kết có hiệu quả với các cơ quan, đơn vị trong và ngoài thành
phố Hồ Chí Minh tổ chức các cuộc hội thảo, tọa đàm khoa học, xuất bản các ấn
phẩm, chiếu phim tư liệu, tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề, các cuộc thi
tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh, thực hiện những bộ
sưu tập hiện vật, những tư liệu hồi ký về Bác Hồ; trưng bày lưu động các chuyên
đề có liên quan đến hoạt động của Người. Ngoài ra, Bảo tàng còn là nơi các tổ
chức đoàn thể đến tổ chức các hoạt động phong trào sinh hoạt truyền thống: các
cuộc họp mặt, học tập, vui chơi, kết nạp Đảng, Đoàn, Đội; là nơi ra quân của
nhiều phong trào cách mạng sôi nổi của thành phố. Thành phố cũng thường chọn
nơi đây để tổ chức kỷ niệm những ngày lễ trọng đại của đất nước và thành phố,
đặc biệt các ngày 30/4, 19/5, 5/6, 2/9…
Hơn 30 năm
hoạt động, Bảo tàng Hồ Chí Minh - chi nhánh TP. Hồ Chí Minh đã thực sự trở
thành một trung tâm giáo dục về lịch sử cách mạng, về tư tưởng đạo đức và cuộc
đời hoạt động cách mạng vĩ đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bảo tàng đã đón tiếp
trên 30 triệu lượt khách tham quan từ khắp nơi trong nước và khách quốc tế, đặc
biệt có hàng trăm đoàn nguyên thủ quốc gia và cao cấp các nước đến thăm viếng,
tìm hiểu nghiên cứu về Chủ tịch Hồ Chí Minh.